بررسی حقوقی سرقت ادبی و مالکیت معنوی در نظام قضایی ایران

در دنیای امروز، دارایی‌های فکری اهمیتی هم‌تراز با اموال مادی یافته‌اند. با گسترش فضای مجازی و سهولت دسترسی به اطلاعات، مرزهای استفاده مجاز و غیرمجاز از آثار دیگران کمرنگ شده است. سرقت ادبی (Plagiarism) و نقض حق کپی‌رایت (Copyright Infringement) دو چالش عمده در این حوزه هستند که اگرچه در عرف گاهی به جای هم به کار می‌روند، اما از منظر حقوقی تفاوت‌های ظریفی دارند. در حقوق ایران، حمایت از پدیدآورندگان آثار ادبی، هنری و علمی از طریق قوانین مختلفی تضمین شده است.

۱. تفاوت سرقت ادبی و نقض کپی‌رایت چیست؟

برای درک صحیح ابعاد حقوقی، ابتدا باید مفاهیم پایه را تفکیک کنیم. بسیاری تصور می‌کنند هرگونه استفاده بدون اجازه، سرقت ادبی است، در حالی که قانونگذار نگاه دقیق‌تری دارد:

• سرقت ادبی (Plagiarism): این مفهوم بیشتر جنبه اخلاقی و آکادمیک دارد و به معنای «نسبت دادن ایده یا اثر دیگری به خود» است. عنصر فریب در اینجا نقش کلیدی دارد؛ یعنی فرد تلاش می‌کند مخاطب را متقاعد کند که این اثر تراوش ذهنی خود اوست.
• نقض کپی‌رایت (Copyright Infringement): این مفهوم مستقیماً به حقوق انحصاری مادی و معنوی پدیدآورنده اشاره دارد. حتی اگر شما نام صاحب اثر را ذکر کنید اما بدون اجازه او اثر را تکثیر کنید یا بفروشید، مرتکب نقض کپی‌رایت شده‌اید، هرچند شاید سرقت ادبی نکرده باشید.

طبق رویه معمول در دادگاه‌های ایران، قضات برای تشخیص جرم، به «قصد مجرمانه» و «نحوه ارائه اثر» توجه ویژه‌ای دارند. اگر استفاده به گونه‌ای باشد که هویت پدیدآورنده اصلی را مخفی کند، مجازات‌ها سنگین‌تر خواهد بود.

۲. قوانین حاکم بر مالکیت معنوی در ایران

برخلاف تصور عمومی که ایران را فاقد قوانین کپی‌رایت می‌دانند، قوانین داخلی متعددی برای حمایت از پدیدآورندگان وجود دارد. مهم‌ترین این قوانین عبارتند از:

الف) قانون حمایت از حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان (مصوب ۱۳۴۸):
این قانون، سنگ بنای حقوق مالکیت فکری در ایران است. طبق ماده ۲۳ این قانون، هرکس تمام یا قسمتی از اثر دیگری را که مورد حمایت است، به نام خود یا به نام پدیدآورنده بدون اجازه او نشر، پخش یا عرضه کند، به حبس تأدیبی از شش ماه تا سه سال محکوم خواهد شد. نکته قابل توجه این است که حمایت قانون شامل ایده‌های خام نمی‌شود، بلکه «شکل محسوس» اثر (مانند کتاب چاپ شده، موسیقی ضبط شده، نقشه معماری و…) مورد حمایت است.

ب) قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی (مصوب ۱۳۹۶):
این قانون به‌طور خاص برای مقابله با پدیده پایان‌نامه‌نویسی و مقاله‌فروشی تصویب شد. طبق این قانون، تهیه و عرضه آثاری مانند پایان‌نامه و مقاله به قصد انتفاع و به عنوان حرفه، جرم‌انگاری شده و برای اشخاص حقیقی و حقوقی مجازات‌های سنگین از جمله جزای نقدی و محرومیت از حقوق اجتماعی در نظر گرفته شده است.

ج) قانون جرایم رایانه‌ای (مصوب ۱۳۸۸):
با توجه به اینکه امروزه بخش بزرگی از نقض کپی‌رایت در فضای وب و شبکه‌های اجتماعی رخ می‌دهد، مواد این قانون (بویژه مواد مرتبط با نشر اکاذیب یا انتشار بدون اجازه داده‌ها) ابزار قدرتمندی برای پیگیری قضایی فراهم کرده است. همچنین قانون تجارت الکترونیک نیز حمایت‌هایی را برای اسرار تجاری و علائم در فضای مجازی در نظر گرفته است.

۳. مصادیق جرم در فضای مجازی و حقیقی

شناخت مصادیق به کاربران کمک می‌کند تا ناآگاهانه در دام دعاوی حقوقی نیفتند. برخی از رایج‌ترین تخلفات شامل موارد زیر است:

• ترجمه‌های موازی و سرقت ترجمه: اگر شخصی ترجمه فرد دیگری را با تغییرات جزئی به نام خود منتشر کند، طبق ماده ۲۴ قانون حمایت از حقوق مؤلفان، مستوجب حبس خواهد بود.
• تغییر در محتوا بدون اجازه: برخی افراد تصور می‌کنند اگر شعری را تغییر دهند یا ریمیکس یک آهنگ را بسازند، اثر جدیدی خلق کرده‌اند. اما طبق قانون، «حق تغییر و اصلاح اثر» منحصراً در اختیار پدیدآورنده است و این کار نقض حقوق معنوی محسوب می‌شود.
• استفاده تجاری از محتوای اینترنتی: دانلود عکس‌ها، ویدیوها یا متون از اینترنت و استفاده از آن‌ها در وب‌سایت یا پیج تجاری خود بدون ذکر منبع و کسب اجازه، از مصادیق بارز نقض حقوق مالکیت فکری است.

۴. مراحل قانونی رسیدگی به شکایت نقض کپی‌رایت

اگر شما قربانی سرقت ادبی یا نقض کپی‌رایت شده‌اید، مسیر قانونی زیر را می‌توانید طی کنید:

1. مستندسازی (جمع‌آوری ادله): پیش از هر اقدامی، تمامی مدارک دال بر مالکیت خود (گواهی ثبت اثر در وزارت ارشاد، فایل‌های لایه باز، تاریخ انتشار اولیه) و مدارک تخلف (اسکرین‌شات‌ها، لینک‌ها، نسخه‌های فیزیکی جعلی) را جمع‌آوری کنید. برای ادله دیجیتال، تأمین دلیل از طریق شورای حل اختلاف راهکار مناسبی است.
2. ارسال اظهارنامه قضایی: در بسیاری از موارد، ارسال یک اخطاریه رسمی (اظهارنامه) به متخلف و هشدار درباره عواقب قانونی، منجر به توقف تخلف و توافق خارج از دادگاه می‌شود.
3. طرح شکایت کیفری: اگر متخلف توجهی نکرد، می‌توانید به دادسرای فرهنگ و رسانه (در تهران) یا دادسراهای عمومی و انقلاب (در شهرستان‌ها) و یا در موارد سایبری به دادسرای جرایم رایانه‌ای مراجعه کنید.
4. درخواست دستور موقت: برای جلوگیری از خسارت بیشتر (مثلاً توقف فروش یک کتاب جعلی یا بستن یک پیج اینستاگرامی متخلف)، می‌توانید از دادگاه درخواست دستور موقت فوری نمایید.

۵. توصیه‌های کاربردی برای پدیدآورندگان و کاربران

برای پیشگیری از وقوع مشکلات حقوقی، رعایت نکات زیر ضروری است:

• ثبت اثر: اگرچه طبق قانون ایران، حق مؤلف به محض خلق اثر ایجاد می‌شود و نیاز به تشریفات ندارد، اما ثبت اثر در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، «اماره‌ای قانونی» برای اثبات مالکیت شما در دادگاه خواهد بود و فرآیند دادرسی را بسیار تسریع می‌کند.
• استفاده از قراردادهای شفاف: هنگام سفارش کار به فریلنسرها یا همکاری با ناشران، حتماً در قرارداد ذکر کنید که حقوق مادی و معنوی اثر متعلق به چه کسی است.
• ذکر منبع کافی نیست: در استفاده‌های تجاری یا تغییر در اصل اثر، صرفاً ذکر نام پدیدآورنده رافع مسئولیت کیفری نیست و حتماً باید «رضایت کتبی» صاحب اثر اخذ شود.

در نهایت، باید توجه داشت که نظام حقوقی ایران در حال گذار به سمت حمایت‌های سخت‌گیرانه‌تر در حوزه مالکیت فکری است. آگاهی از این قوانین نه تنها از دارایی‌های فکری شما محافظت می‌کند، بلکه از درگیر شدن ناخواسته شما در پرونده‌های قضایی نیز جلوگیری می‌نماید.

منابع

https://www.systemgroup.net/intellectual-property/یادداشت-درباره-سرقت-ادبی-بیشتر-بدانیم/

http://pajoohe.ir/حمایت-از-مالکیت-معنوی-در-نظام-کیفری-ایران/بخش-اول__a-46239.aspx

https://vakilkarimi.com/blog/show/175-copyright-infringement-–-legal-analysis,-punishments,-and-prevention-methods

https://vakiltel.co/blogs/Intellectual-property-rights-copyright-cyberspace