در نظام حقوقی ایران، حفظ آبرو، حیثیت و کرامت انسانی افراد از چنان اهمیتی برخوردار است که قانون‌گذار برای محافظت از آن، ضمانت اجراهای کیفری مشخصی را تعیین کرده است. در عصر ارتباطات و شبکه‌های اجتماعی، مرز میان آزادی بیان و تعدی به حقوق دیگران گاهی باریک می‌شود و بسیاری از افراد ناخواسته یا با سوءنیت، مرتکب رفتارهایی می‌شوند که مصداق بارز «توهین» یا «افترا» است. شایعه‌سازی و پخش اخبار کذب نیز در همین منظومه حقوقی قابل بررسی است. در این مقاله تحلیلی، با استناد به قوانین جزایی ایران و رویه‌های قضایی، به بررسی دقیق تفاوت‌های این جرایم، نحوه رسیدگی به آن‌ها و مجازات‌های مترتب بر آن می‌پردازیم.

۱. تفاوت بنیادین توهین و افترا در حقوق کیفری

بسیاری از شهروندان واژه‌های توهین و افترا را به جای یکدیگر به کار می‌برند، حال آنکه در ادبیات حقوقی و مواد قانونی (به‌ویژه قانون مجازات اسلامی)، این دو جرم ماهیتی کاملاً متفاوت دارند.

الف) جرم توهین (وهن حیثیت)

توهین به معنای به‌کار بردن الفاظ، انجام حرکات یا رفتارهایی است که موجب کسر شأن و تحقیر طرف مقابل شود. نکته کلیدی در توهین این است که لزوماً جرمی به فرد نسبت داده نمی‌شود، بلکه شخصیت او مورد حمله قرار می‌گیرد. استفاده از الفاظ رکیک، فحاشی و یا حتی حرکات دست که در عرف جامعه توهین‌آمیز تلقی شود، مشمول این عنوان است.

طبق ماده ۶۰۸ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات)، توهین به افراد از قبیل فحاشی و استعمال الفاظ رکیک، چنانچه موجب حد قذف نباشد، جرم‌انگاری شده است. لازم به ذکر است که با تصویب قانون کاهش مجازات حبس تعزیری در سال ۱۳۹۹، مجازات این جرم عمدتاً به جزای نقدی تبدیل شده است، مگر در موارد خاص.

ب) جرم افترا (تهمت زدن)

افترا زمانی محقق می‌شود که فردی، جرمی را به دیگری نسبت دهد و نتواند صحت آن را اثبات کند. عنصر اصلی افترا، «اسناد جرم» است. اگر کسی به دیگری بگوید «تو دزدی کردی» یا «تو کلاهبردار هستی»، در واقع مرتکب افترا شده است، مگر اینکه بتواند در دادگاه ثابت کند که آن فرد واقعاً دزدی یا کلاهبرداری کرده است.

مطابق ماده ۶۹۷ قانون مجازات اسلامی، هرکس به وسیله اوراق چاپی، نطق در مجامع یا درج در فضای مجازی، امری را صریحاً به کسی نسبت دهد که قانوناً جرم است و نتواند صحت آن را ثابت نماید، مفتری محسوب می‌شود.

۲. جایگاه شایعات در رسیدگی‌های کیفری

شایعه‌پراکنی که امروزه اغلب در بستر فضای مجازی رخ می‌دهد، می‌تواند ترکیبی از توهین، افترا و جرم مستقل دیگری به نام «نشر اکاذیب» باشد. رسیدگی کیفری به شایعات معمولاً تحت عناوین زیر صورت می‌گیرد:

• نشر اکاذیب به قصد تشویش اذهان عمومی یا اضرار به غیر: اگر فردی خبری دروغ را (حتی بدون نسبت دادن جرم مستقیم) منتشر کند تا به آبروی دیگری لطمه بزند، طبق ماده ۶۹۸ قانون مجازات اسلامی قابل تعقیب است.
• افترای عملی: گاهی شایعه‌سازی فراتر از گفتار است. اگر فردی صحنه‌سازی کند (مثلاً مواد مخدر در جیب دیگری بگذارد) تا او را مجرم جلوه دهد، مرتکب افترای عملی شده است که مجازات سنگین‌تری دارد.

۳. ارکان تشکیل‌دهنده جرم و نحوه اثبات

برای اینکه شکایت کیفری شما در دادسرا به نتیجه برسد، باید سه رکن جرم محرز شود:

1. رکن قانونی: عمل انجام شده باید در قانون جرم شناخته شده باشد (مانند مواد ۶۰۸ و ۶۹۷).
2. رکن مادی: عمل باید نمود بیرونی داشته باشد. فکر کردن به توهین جرم نیست، اما نوشتن کامنت توهین‌آمیز یا فریاد زدن آن، رکن مادی را تشکیل می‌دهد.
3. رکن روانی (سوءنیت): متهم باید «قصد» توهین یا افترا داشته باشد. در بسیاری از پرونده‌ها، اگر ثابت شود فرد در حالت خشم آنی و بدون قصد قبلی یا در حالت مستی و بی‌ارادگی حرفی زده، ممکن است در میزان مجازات یا نحوه دادرسی تأثیرگذار باشد، هرچند رافع کامل مسئولیت نیست.

۴. مراحل رسیدگی به پرونده‌های توهین و افترا در دادسرا

روند رسیدگی به این جرایم معمولاً از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی و سپس ارجاع به دادسرا آغاز می‌شود. مراحل کلیدی عبارتند از:

• ثبت شکواییه: شاکی باید با در دست داشتن مدارک (اسکرین‌شات، شهادت شهود، فایل صوتی و…) به دفاتر خدمات قضایی مراجعه و شکایت خود را ثبت کند.
• تحقیقات مقدماتی در دادسرا: پرونده به یکی از شعب دادیاری یا بازپرسی ارجاع می‌شود. بازپرس یا دادیار وظیفه دارد دلایل را بررسی کرده و متهم را احضار کند.
• قرار جلب به دادرسی و کیفرخواست: اگر مقام قضایی در دادسرا تشخیص دهد که جرم واقع شده است، قرار جلب به دادرسی صادر کرده و پرونده برای صدور کیفرخواست نزد دادستان می‌رود.
• ارسال به دادگاه کیفری دو: پس از صدور کیفرخواست، پرونده جهت صدور رأی نهایی به دادگاه کیفری دو ارسال می‌شود.

۵. مثال واقعی (سناریوی حقوقی)

فرض کنید شخصی به نام «کامران» در یک گروه تلگرامی خطاب به همکارش «سهیل» می‌نویسد: «تو دزد شرکت هستی و پول‌ها را اختلاس کردی».
در اینجا، اگر کامران نتواند در دادگاه ثابت کند که سهیل واقعاً اختلاس کرده است، عمل او مصداق بارز «افترا» است. اما اگر فقط می‌گفت «تو آدم بی‌شعور و پستی هستی»، عمل او مصداق «توهین» بود.
نکته ظریف اینجاست: اگر کامران سندی ارائه دهد که سهیل واقعاً دزدی کرده و دادگاه سهیل را محکوم کند، کامران از اتهام افترا تبرئه می‌شود (زیرا حقیقت را گفته است)، اما همچنان ممکن است بابت نحوه بیان و افشای اسرار یا توهین‌های جانبی مورد پیگرد قرار گیرد.

۶. توصیه‌های کاربردی برای شهروندان

برای پیشگیری از درگیر شدن در این دعاوی و یا احقاق حق موثر، نکات زیر را در نظر داشته باشید:

• مستندسازی ادله: در جرایم رایانه‌ای و شایعات مجازی، به هیچ وجه پیام‌ها را پاک نکنید. از قابلیت «تأمین دلیل» توسط شورای حل اختلاف یا نظر کارشناسان رسمی دادگستری برای استخراج ادله دیجیتال استفاده کنید. اسکرین‌شات به تنهایی ممکن است کافی نباشد اما «اماره» قضایی محسوب می‌شود.
• پرهیز از اقدام متقابل: اگر کسی به شما توهین کرد، پاسخ توهین‌آمیز ندهید. در حقوق ایران، توهین متقابل جرم را از بین نمی‌برد، بلکه باعث می‌شود هر دو طرف مجازات شوند (مگر در موارد خاص تخفیف مجازات).
• مشورت با وکیل: با توجه به پیچیدگی‌های اثبات «سوءنیت» و تفاوت‌های ظریف بین «نشر اکاذیب» و «افترا»، تنظیم شکواییه توسط یک وکیل دادگستری شانس موفقیت پرونده را به طرز چشمگیری افزایش می‌دهد.
• اعاده حیثیت: اگر قربانی افترا شدید و بی‌گناهی شما ثابت شد، می‌توانید پس از پایان پرونده، علیه مفتری شکایت «اعاده حیثیت» کرده و حتی مطالبه خسارت معنوی نمایید.

در نهایت، باید توجه داشت که قانونگذار ایران در سال‌های اخیر رویکردی مبتنی بر حبس‌زدایی در جرایم تعزیری درجه پایین (مانند توهین ساده) اتخاذ کرده است، اما جنبه‌های مالی و سوءپیشینه احتمالی ناشی از محکومیت‌های کیفری همچنان بازدارنده است.

منابع

https://civilica.com/note/9182/

https://datehlaw.ir/توهین-و-افترا

https://parsalaw.ir/criminal-complaint/

https://lawin.co/رسیدگی-به-پرونده-کیفری-در-دادسرا/