در نظام حقوقی ایران، حفاظت از محیط زیست نه تنها یک وظیفه اخلاقی، بلکه یک تکلیف قانونی است که ریشه در اصل پنجاهم قانون اساسی دارد. با توجه به چالشهای فزاینده اقلیمی و صنعتی شدن شهرها، قانونگذار رویکرد سختگیرانهتری را نسبت به گذشته اتخاذ کرده است. در سال ۱۴۰۴، آگاهی از «جرایم محیط زیستی» برای صاحبان صنایع، مدیران شرکتها و حتی شهروندان عادی یک ضرورت اجتنابناپذیر است. این مقاله به بررسی تخصصی ابعاد حقوقی آلودگی محیط زیست، مجازاتهای پیشبینی شده در قانون مجازات اسلامی و قوانین خاص، و نحوه رسیدگی به این پروندهها میپردازد.
مبانی قانونی جرمانگاری تخریب محیط زیست
در حقوق ایران، جرم زیستمحیطی به هرگونه فعل یا ترک فعلی اطلاق میشود که منجر به تهدید علیه بهداشت عمومی، آلودگی آب، خاک، هوا یا تخریب اکوسیستم شود. سنگبنای برخورد با این جرایم، ماده ۶۸۸ قانون مجازات اسلامی (کتاب تعزیرات) است.
طبق این ماده، هر اقدامی که تهدید علیه بهداشت عمومی شناخته شود، از قبیل آلوده کردن آب آشامیدنی، دفع غیربهداشتی فضولات، ریختن مواد مسمومکننده در رودخانهها و زباله در معابر، جرم محسوب شده و مرتکب به حبس تا یک سال محکوم خواهد شد. نکته ظریف حقوقی در اینجا این است که تشخیص اینکه آیا اقدامی «تهدید علیه بهداشت عمومی» است یا خیر، بر عهده وزارت بهداشت، سازمان حفاظت محیط زیست یا سازمان دامپزشکی (حسب مورد) میباشد.
دستهبندی جرایم و مجازاتهای قانونی
جرایم محیط زیستی در ایران را میتوان بر اساس عنصر مورد تعرض، به چند دسته کلیدی تقسیم کرد که هر کدام قوانین خاص خود را دارند:
۱. آلودگی هوا و قانون هوای پاک
با تصویب «قانون هوای پاک»، ضمانت اجراهای کیفری برای آلودهکنندگان هوا تشدید شد. طبق این قانون و همچنین ماده ۱۱ قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست، کارخانجات و کارگاههایی که بیش از حد مجاز آلودگی تولید کنند، ابتدا اخطار دریافت کرده و در صورت عدم رفع نقص، با دستور سازمان محیط زیست و حکم مرجع قضایی تعطیل خواهند شد. نکته مهم برای مدیران صنعتی این است که فک پلمب بدون مجوز قضایی، خود جرمی مستقل و سنگین محسوب میشود.
۲. آلودگی آب و خاک
حفاظت از منابع آبی خط قرمز قانونگذار است. طبق ماده ۱۲ قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست، هرگونه ریختن مواد آلاینده در منابع آبی که منجر به تغییر کیفیت فیزیکی، شیمیایی یا بیولوژیک آب شود به طوری که برای انسان یا آبزیان مضر باشد، ممنوع است. مجازات این جرم میتواند شامل حبس و جزای نقدی سنگین باشد. همچنین در خصوص آلودگی خاک، قانون حفاظت از خاک (مصوب سالهای اخیر) تکالیف سنگینی را برای صنایع جهت پاکسازی خاکهای آلوده شده تعیین کرده است.
۳. تخریب جنگلها و شکار غیرمجاز
جرایم علیه حیات وحش و منابع طبیعی بخش دیگری از این حوزه است. شکار بدون پروانه، صید در فصول ممنوعه و آسیب رساندن به گونههای در معرض انقراض (مانند یوزپلنگ ایرانی) مجازاتهای بسیار سنگینی از جمله حبس و جریمههای نقدی چند صد میلیون ریالی (که هر ساله نرخ آن توسط شورای عالی محیط زیست بهروزرسانی میشود) در پی دارد. همچنین ایجاد حریق عمدی در جنگلها طبق ماده ۴۷ قانون حفاظت و بهرهبرداری از جنگلها، میتواند مجازات حبس طولانیمدت (۳ تا ۱۰ سال) را به دنبال داشته باشد.
مسئولیت کیفری اشخاص حقوقی (شرکتها)
یکی از چالشهای حقوقی در پروندههای محیط زیستی، مسئولیت شرکتهاست. بسیاری از آلودگیها توسط کارخانهها (اشخاص حقوقی) ایجاد میشود نه یک فرد خاص. طبق ماده ۱۴۳ قانون مجازات اسلامی و رویه قضایی فعلی، در صورتی که جرم به نام و در راستای منافع شخص حقوقی (شرکت) انجام شود، شرکت نیز مسئولیت کیفری دارد.
مجازاتهای شخص حقوقی میتواند شامل موارد زیر باشد:
- انحلال شخص حقوقی: در صورتی که شرکت صرفاً برای ارتکاب جرم تاسیس شده باشد.
- مصادره اموال: در مواردی که اموال از طریق جرم تحصیل شده باشد.
- ممنوعیت از فعالیت شغلی: دائم یا موقت (تا ۵ سال).
- انتشار حکم محکومیت در رسانهها: که میتواند اعتبار برند را نابود کند.
- جزای نقدی: که معمولاً ضریبی از جزای نقدی شخص حقیقی است.
بنابراین، مدیرعامل و اعضای هیئتمدیره نمیتوانند صرفاً با ادعای اینکه «شرکت» کار را انجام داده، از مسئولیت شانه خالی کنند. هم مدیران (به عنوان شخص حقیقی) و هم شرکت (به عنوان شخص حقوقی) ممکن است همزمان مجازات شوند.
مثال واقعی و تحلیل حقوقی
فرض کنید یک کارخانه تولید رنگ در حاشیه یک رودخانه محلی فعالیت میکند. برای کاهش هزینهها، سیستم تصفیه فاضلاب را در ساعات شب خاموش کرده و پساب سمی را مستقیماً وارد رودخانه میکند. این اقدام منجر به تلف شدن ماهیها و مسمومیت دامهای روستاییان پاییندست میشود.
تحلیل حقوقی:
- جنبه عمومی: دادستان به عنوان مدعیالعموم و سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان شاکی خصوصی وارد عمل میشوند. اتهام اصلی «تهدید علیه بهداشت عمومی» (ماده ۶۸۸) و «تخریب محیط زیست» است.
- جنبه خصوصی: کشاورزان و دامداران میتوانند دادخواست «جبران خسارت» (مسئولیت مدنی) بدهند. طبق قاعده «لاضرر» و قانون مسئولیت مدنی، کارخانه ملزم به جبران تمام خسارات وارده است.
- نتیجه احتمالی: مدیرعامل به حبس تعزیری و پرداخت جریمه محکوم میشود. شرکت به پرداخت جریمه سنگین و الزام به نصب سیستم تصفیه مدرن و پاکسازی رودخانه محکوم میگردد.
آیا جرایم محیط زیستی قابل گذشت هستند؟
یک اشتباه رایج این است که تصور میشود اگر سازمان محیط زیست رضایت دهد، پرونده بسته میشود. اما باید توجه داشت که جرایمی مانند «تهدید علیه بهداشت عمومی» (موضوع ماده ۶۸۸) از زمره جرایم غیرقابل گذشت محسوب میشوند. زیرا این جرایم نظم عمومی و سلامت جامعه را هدف قرار میدهند. بنابراین، حتی با رضایت شاکی خصوصی یا سازمانهای دولتی، دادستان مکلف است جنبه عمومی جرم را پیگیری کرده و برای متخلف درخواست مجازات نماید.
توصیههای کاربردی برای صاحبان صنایع
برای پیشگیری از درگیری با پروندههای سنگین قضایی، رعایت نکات زیر برای مدیران صنعتی الزامی است:
- اخذ مشاورههای تخصصی: پیش از احداث هر واحد صنعتی، ضوابط استقرار سازمان محیط زیست را دقیقاً مطالعه کنید.
- خوداظهاری در پایش: واحدهای بزرگ موظف به نصب سیستمهای پایش لحظهای آلودگی هستند. دستکاری در این سیستمها جرم جعل و تزویر رایانهای نیز محسوب میشود.
- مدیریت پسماند: قراردادهای شفاف با شرکتهای مجاز امحای پسماند منعقد کنید و رسیدهای تحویل پسماند را به عنوان سند برائت نزد خود نگه دارید. رهاسازی پسماند در بیابان، رافع مسئولیت تولیدکننده پسماند نیست.
در نهایت، باید دانست که قوانین زیستمحیطی ایران در حال گذار از «جریمهمحوری» به سمت «جرمانگاری سخت» هستند. هزینه پیشگیری و رعایت استانداردها امروزه بسیار کمتر از هزینههای گزاف دادرسی، دیه، جریمههای کیفری و تعطیلی کارخانجات است.
منابع
https://dadyaran.com/انواع-جرایم-زیست-محیطی/
https://etarazoo.com/blog/crime-of-enviromental-pollution/
https://adl724.com/جرایم-مرتبط-با-محیط-زیست/
ربات تلگرامی پارسی وکیل
دستیار هوشمند وکلا
عضو ربات رسمی پارسی وکیل بشوید و از قابلیتهای هوشمصنوعی این ربات به رایگان استفاده کنید.
برخی از سرویس های پارسی وکیل:
- نگارش و اصلاح لایحه دفاعیه با هوش مصنوعی
- سوال و جواب حقوقی با هوش مصنوعی
- طراحی وبسایت حرفهای وکالت در ۵ دقیقه
- جستوجوی هوشمند در آرای قضایی، نشستهای قضایی و ...
- و سرویسهای دیگر