در دنیای پویای اقتصاد امروز، همکاری و هم‌افزایی سرمایه‌ها و تخصص‌ها، سنگ‌بنای موفقیت بسیاری از کسب‌وکارهاست. چه قصد راه‌اندازی یک استارت‌آپ نوپا را داشته باشید و چه به دنبال توسعه یک تجارت سنتی باشید، «قرارداد مشارکت» حیاتی‌ترین سندی است که رابطه شما و شریکتان را تنظیم می‌کند. در سال ۱۴۰۴، با توجه به پیچیدگی‌های روزافزون روابط تجاری و نوسانات اقتصادی، تنظیم دقیق این قراردادها و آگاهی از «شرایط فسخ»، مرز باریک بین موفقیت و شکست حقوقی محسوب می‌شود. در این مقاله تحلیلی، با تکیه بر قوانین جاری کشور و رویه قضایی، به بررسی ارکان قراردادهای مشارکت و چالش‌های فسخ آن می‌پردازیم.

ماهیت حقوقی قرارداد مشارکت؛ فراتر از یک توافق ساده

در نظام حقوقی ایران، قرارداد مشارکت غالباً ذیل عنوان «شرکت مدنی» یا بر اساس ماده ۱۰ قانون مدنی (اصل آزادی قراردادها) تحلیل می‌شود. طبق ماده ۵۷۱ قانون مدنی، شرکت عبارت است از اجتماع حقوق مالکین متعدد در شیء واحد به نحو اشاعه. اما در عرف تجاری امروز، قرارداد مشارکت بسیار فراتر از اشاعه ساده اموال است. این قراردادها که در زمره «عقود نامعین» دسته‌بندی می‌شوند، تابع توافق طرفین هستند؛ مشروط بر آنکه مخالف صریح قانون نباشند.

یک نکته کلیدی که بسیاری از فعالین اقتصادی از آن غافل هستند، تفاوت میان «مشارکت مدنی» و «مشارکت حقوقی» است. در مشارکت مدنی، شخصیت حقوقی مستقلی شکل نمی‌گیرد و شرکا مسئولیت مستقیم دارند، در حالی که در مشارکت حقوقی (در قالب شرکت‌های تجاری قانون تجارت)، یک شخصیت حقوقی مستقل متولد می‌شود. تمرکز اصلی این نوشتار بر قراردادهای مشارکت مدنی و توافق‌نامه‌های همکاری مشترک (Joint Ventures) است که پیش از ثبت شرکت منعقد می‌گردند.

ارکان حیاتی در تنظیم قرارداد مشارکت

برای آنکه یک قرارداد مشارکت از استحکام حقوقی برخوردار باشد، باید چهار رکن اصلی با دقت و وسواس حقوقی در آن درج گردد:

• ۱. تعیین دقیق آورده‌ها (سرمایه): مهم‌ترین بخش قرارداد، مشخص کردن آورده هر شریک است. سرمایه تنها وجه نقد نیست؛ بلکه شامل «سرمایه غیرنقدی» مانند دانش فنی، تجهیزات، ملک، اعتبار تجاری (Goodwill) و حتی نیروی کار می‌شود. نکته طلایی اینجاست که برای جلوگیری از اختلافات آتی، آورده‌های غیرنقدی باید در بدو قرارداد «تقویم» (قیمت‌گذاری) شوند تا سهم‌الشرکه هر فرد به درستی محاسبه گردد.
• ۲. موضوع و دامنه فعالیت: موضوع مشارکت باید معین، مشروع و ممکن باشد. ابهام در موضوع قرارداد می‌تواند کل توافق را با خطر بطلان مواجه کند. برای مثال، ذکر عبارت کلی «انجام امور بازرگانی» کافی نیست و باید نوع کالا یا خدمات مشخص شود.
• ۳. نحوه تقسیم سود و زیان: برخلاف تصور رایج، تقسیم سود لزوماً نباید برابر باشد. طرفین می‌توانند توافق کنند که سهم سود یکی از شرکا بیشتر از نسبت سرمایه‌اش باشد (به دلیل تخصص یا مدیریت). با این حال، شرطی که تمام سود را به یک نفر اختصاص دهد یا یکی را از زیان معاف کند، در برخی تفاسیر حقوقی ممکن است خلاف مقتضای ذات عقد و باطل باشد.
• ۴. مدت قرارداد: تعیین زمان شروع و پایان همکاری برای جلوگیری از ادعاهای بی‌پایان ضروری است.

قرارداد مشارکت در استارت‌آپ‌ها و چالش مالکیت فکری

در قراردادهای مشارکت نوین، به‌ویژه در حوزه استارت‌آپ‌ها، بحث مالکیت فکری (Intellectual Property) اهمیتی دوچندان می‌یابد. بسیاری از مشارکت‌ها زمانی با شکست مواجه می‌شوند که مشخص نیست مالکیت کدنویسی‌ها، دامنه وب‌سایت، برند و طرح‌های صنعتی متعلق به کدام شریک است.

توصیه اکید حقوقی این است که در قرارداد مشارکت تصریح شود که کلیه دستاوردهای فکری حاصل از مشارکت، متعلق به «مجموعه مشاع» یا شخصیت حقوقی احتمالی آینده است و هیچ‌یک از شرکا حق ندارد پس از جدایی، از نام تجاری یا اسرار محرمانه کسب‌وکار به نفع شخصی استفاده کند. همچنین، درج بندهای «محرمانگی» (NDA) و «عدم رقابت» (NCA) در این قراردادها برای حفظ امنیت کسب‌وکار ضروری است.

فسخ قرارداد تجاری؛ راهکارهای خروج از بن‌بست

یکی از پیچیده‌ترین مباحث در حقوق قراردادها، بحث انحلال یا «فسخ قرارداد» است. قراردادهای مشارکت معمولاً از نوع عقود لازم هستند، بدین معنا که هیچ‌یک از طرفین نمی‌تواند بدون دلیل موجه و قانونی، یک‌جانبه قرارداد را برهم بزند. با این حال، قانون‌گذار و اراده طرفین راه‌هایی را برای پایان دادن به قرارداد پیش‌بینی کرده‌اند.

۱. پیش‌بینی حق فسخ در قرارداد (خیار شرط)

طرفین می‌توانند در قرارداد توافق کنند که در صورت بروز شرایط خاص (مانند عدم تحقق سود پیش‌بینی شده در مدت ۶ ماه، یا تاخیر در تامین سرمایه)، طرف مقابل حق فسخ داشته باشد. بسیار مهم است که برای این حق فسخ، «مدت» تعیین شود؛ در غیر این صورت طبق ماده ۴۰۱ قانون مدنی، هم شرط و هم عقد باطل خواهد بود.

۲. فسخ به استناد خیارات قانونی

حتی اگر در قرارداد حق فسخ پیش‌بینی نشده باشد، قانون در مواردی این حق را می‌دهد. مهم‌ترین موارد عبارتند از:

• خیار تخلف از شرط: اگر یکی از شرکا متعهد به انجام کاری شده (مثلاً اخذ مجوزها) و آن را انجام ندهد، شریک دیگر ابتدا باید الزام او را بخواهد و در صورت عدم امکان اجبار، حق فسخ خواهد داشت.
• خیار تدلیس: اگر یکی از طرفین با فریبکاری و ارائه اطلاعات غلط (مثلاً صورت‌های مالی جعلی) طرف دیگر را ترغیب به مشارکت کرده باشد.
• خیار غبن: در صورتی که ارزش آورده شریک بسیار کمتر از آن چیزی باشد که ادعا شده و تعادل قراردادی به هم بخورد.

۳. فورس ماژور (قوه قهریه)

وقوع حوادث پیش‌بینی نشده و غیرقابل اجتناب (مانند سیل، زلزله یا تغییرات ناگهانی قوانین که اجرای قرارداد را ناممکن می‌سازد) می‌تواند منجر به انفساخ یا ایجاد حق فسخ برای طرفین شود. نحوه برخورد با فورس ماژور باید دقیقاً در قرارداد ذکر گردد.

تشریفات قانونی فسخ: اظهارنامه رسمی

اعمال حق فسخ در قراردادهای تجاری صرفاً با نیت درونی محقق نمی‌شود. طبق رویه معمول دادگاه‌های ایران، طرفی که قصد فسخ دارد باید ابتدا اراده خود را از طریق ارسال «اظهارنامه رسمی» به طرف مقابل ابلاغ کند. این اظهارنامه سندی قانونی است که نشان می‌دهد شما در تاریخ مشخص، به دلیل مشخص (مثلاً نقض تعهدات بند ۴ قرارداد)، قرارداد را فسخ کرده‌اید. بدون ارسال اظهارنامه، ادعای فسخ در دادگاه معمولاً پذیرفته نمی‌شود.

نکات طلایی و توصیه‌های کاربردی

برای تنظیم یک قرارداد مشارکت امن و کارآمد، رعایت نکات زیر پیشنهاد می‌شود:

• مرجع حل اختلاف: به جای ارجاع مستقیم اختلافات به دادگاه که فرآیندی طولانی و پرهزینه است، از شرط «داوری» (Arbitration) استفاده کنید. تعیین یک داور متخصص و امین می‌تواند سرعت رسیدگی به اختلافات تجاری را به شدت افزایش دهد.
• شفافیت در پرداخت‌ها: نحوه تزریق سرمایه و برداشت سود باید کاملاً شفاف باشد. استفاده از یک حساب مشترک که برداشت از آن نیازمند دو امضا باشد، راهکاری ساده اما موثر برای جلوگیری از سوءاستفاده‌های مالی است.
• تعیین تکلیف پس از فسخ: در قرارداد ذکر کنید که پس از فسخ، دارایی‌های باقی‌مانده چگونه تقسیم می‌شود و تکلیف قراردادهای جاری با مشتریان ثالث چیست.

مثال واقعی (سناریوی فرضی)

فرض کنید آقای «الف» (سرمایه‌گذار) و آقای «ب» (برنامه‌نویس) قراردادی برای تولید یک اپلیکیشن امضا می‌کنند. آقای «ب» متعهد می‌شود ظرف ۳ ماه نسخه اولیه را تحویل دهد. ۶ ماه می‌گذرد و خبری از اپلیکیشن نیست. اگر در قرارداد «شرط فسخ در صورت تاخیر بیش از یک ماه» وجود داشته باشد، آقای «الف» می‌تواند با ارسال اظهارنامه قرارداد را فسخ و مطالبه خسارت کند. اما اگر چنین شرطی نباشد، آقای «الف» باید ابتدا دادخواست «الزام به ایفای تعهد» بدهد که مسیری طولانی‌تر است. این مثال اهمیت پیش‌بینی شروط فسخ را نشان می‌دهد.

در پایان، تأکید می‌شود که استفاده از نمونه قراردادهای آماده موجود در اینترنت (مانند فرم‌های PDF رایگان) تنها برای آشنایی اولیه مفید است. هر مشارکت شرایط منحصر‌به‌فردی دارد که نیازمند تنظیم قراردادی اختصاصی توسط متخصصین حقوقی است تا از چالش‌های سنگین مالی و قانونی در آینده پیشگیری شود.

منابع

https://www.heyvalaw.com/web/articles/view/4365/نمونه-قرارداد-مشارکت.html

https://dadbanan.com/post/333/قرارداد-مشارکت-در-راه-اندازی-کسب-و-کار

https://tarazaval.com/شرایط-فسخ-قراردادهای-تجاری/

https://aradbranding.com/fa/termination-conditions-and-different-forms-of-commercial-contracts/