در نظام حقوقی ایران، پایان دادن به زندگی مشترک همواره با چالش‌های قانونی و عاطفی فراوانی همراه است. با این حال، طلاق توافقی به عنوان یکی از کم‌تنش‌ترین و سریع‌ترین روش‌های جدایی، راهکاری است که در آن زوجین با تفاهم بر سر کلیه مسائل مالی و غیرمالی، تصمیم به جدایی می‌گیرند. یکی از مهم‌ترین و حساس‌ترین بخش‌های این توافق، مسئله حضانت فرزند است که نیازمند دقت نظر و آگاهی کامل از قوانین مدنی و حمایت خانواده می‌باشد. در این مقاله تخصصی، با بهره‌گیری از آخرین تغییرات قانونی تا سال ۱۴۰۴، به بررسی ابعاد مختلف این موضوع می‌پردازیم.

ماهیت حقوقی طلاق توافقی چیست؟

طلاق توافقی، برخلاف تصور برخی، یک نوع خاص از طلاق در فقه نیست، بلکه عنوانی است که به فرآیند صدور «گواهی عدم امکان سازش» بر اساس توافق زوجین اطلاق می‌شود. در این نوع جدایی، عنصر اصلی «تراضی» یا همان رضایت دوطرفه است. این بدان معناست که زن و مرد باید پیش از مراجعه به دادگاه، در خصوص تمام حقوق و تکالیف ناشی از زوجیت به نتیجه قطعی رسیده باشند.

این توافقات شامل موارد زیر است:

• مهریه: آیا تمام مهریه بخشیده می‌شود، بخشی از آن پرداخت می‌شود یا به صورت اقساط توافق می‌گردد؟
• نفقه و اجرت‌المثل: تعیین تکلیف دیون گذشته مرد به زن.
• حضانت و ملاقات فرزند: مهم‌ترین بخش برای زوجین دارای فرزند که تعیین می‌کند فرزند با چه کسی زندگی کند و طرف مقابل چه زمانی حق ملاقات دارد.

مراحل قانونی ثبت طلاق توافقی (رویه جاری دادگاه‌ها)

بر اساس رویه فعلی قوه قضاییه و بخشنامه‌های اخیر، مسیر طلاق توافقی دیگر مانند گذشته با مراجعه مستقیم به دادگاه آغاز نمی‌شود. مراحل به شرح زیر است:

۱. ثبت نام در سامانه تصمیم و غربالگری

زوجین ابتدا باید در سامانه مداخله در طلاق (سامانه تصمیم) ثبت نام کنند. هدف از این مرحله، ارجاع زوجین به مراکز مشاوره و غربالگری است تا شاید با دریافت مشاوره‌های روانشناسی، از جدایی منصرف شوند.

۲. جلسات مشاوره اجباری

معمولاً بین ۱ تا ۵ جلسه مشاوره در بازه زمانی حدود ۴۵ روز برگزار می‌شود. اگر اصرار بر جدایی باقی بماند، گواهی عدم انصراف از طلاق صادر می‌شود.

۳. ثبت دادخواست و صدور رأی

پس از دریافت گواهی مشاوره، دادخواست از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ثبت و به دادگاه خانواده ارجاع می‌شود. دادگاه بر اساس توافق‌نامه کتبی زوجین، رأی «گواهی عدم امکان سازش» را صادر می‌کند. این رأی ۳ ماه اعتبار دارد تا زوجین با مراجعه به دفترخانه طلاق، صیغه طلاق را جاری کنند.

قوانین و چالش‌های حضانت فرزند در طلاق توافقی

بحث حضانت فرزند، پیچیده‌ترین بخش توافقات است. طبق ماده ۱۱۶۸ قانون مدنی، نگهداری اطفال هم حق و هم تکلیف ابوین است. اما در طلاق توافقی، قانون‌گذار دست زوجین را تا حد زیادی باز گذاشته است، مشروط بر اینکه «مصلحت عالیه کودک» رعایت شود.

قاعده کلی قانون (در صورت عدم توافق)

اگر زوجین توافقی نکنند، قانون حکم می‌کند:

• حضانت فرزند (دختر یا پسر) تا ۷ سالگی با مادر است.
• از ۷ سالگی تا سن بلوغ (۹ سال قمری برای دختر و ۱۵ سال قمری برای پسر) حضانت با پدر است.
• پس از سن بلوغ، فرزند خود انتخاب می‌کند که با کدام‌یک از والدین زندگی کند (خروج از حضانت).

توافق برخلاف قانون

نکته کلیدی در طلاق توافقی این است که زوجین می‌توانند برخلاف سنین قانونی بالا توافق کنند. برای مثال، پدر می‌تواند موافقت کند که حضانت فرزند ۱۰ ساله (که قانوناً با پدر است) همچنان با مادر باشد. دادگاه‌ها معمولاً به این توافقات احترام می‌گذارند، مگر اینکه مددکار دادگاه تشخیص دهد این توافق به ضرر کودک است (مثلاً مادر دچار اعتیاد یا انحطاط اخلاقی باشد).

شرایط سلب حضانت و نکات حیاتی

بسیاری از افراد نگرانند که آیا توافق حضانت در طلاق توافقی دائمی است؟ پاسخ حقوقی این است: حضانت حق‌التکلیف است و قابل اسقاط کلی نیست. یعنی حتی اگر توافق شده باشد حضانت با مادر است، در شرایط خاصی پدر می‌تواند دوباره تقاضای سلب حضانت کند.

موارد سلب حضانت عبارتند از:

• جنون: دیوانگی یکی از والدین.
• ازدواج مجدد مادر: طبق قانون مدنی، اگر مادر ازدواج کند، حق حضانت از او سلب شده و به پدر می‌رسد. نکته مهم: در طلاق توافقی، زوجین می‌توانند شرط کنند که «حتی در صورت ازدواج مجدد مادر، حضانت با او باقی بماند». این شرط صحیح و لازم‌الاجراست.
• عدم مواظبت یا انحطاط اخلاقی: مانند اعتیاد، فحشا، ضرب و جرح تکرار شونده، یا سوءاستفاده از طفل.
• بیماری واگیردار: ابتلای والدین به بیماری‌های صعب‌العلاج واگیردار که سلامت طفل را به خطر اندازد.

نفقه فرزند و حق ملاقات

جدا از مسئله حضانت، نفقه فرزند همواره بر عهده پدر است (مگر اینکه پدر ناتوان و مادر متمکن باشد). حتی اگر حضانت با مادر باشد، پدر موظف به پرداخت هزینه‌های زندگی کودک است. در طلاق توافقی، مبلغ نفقه ماهانه باید دقیقاً مشخص شود. همچنین، زمان و مکان ملاقات (مثلاً ۴۸ ساعت در آخر هفته) باید در رأی دادگاه قید گردد تا از درگیری‌های بعدی جلوگیری شود.

تفاوت حضانت و ولایت قهری

یک اشتباه رایج، یکی دانستن حضانت و ولایت است. حضانت به معنای نگهداری فیزیکی و تربیت کودک است، اما ولایت قهری (مدیریت اموال و تصمیمات کلان مثل اجازه خروج از کشور یا عمل جراحی) بر عهده پدر و جد پدری است. حتی اگر مادر حضانت کامل را در طلاق توافقی بگیرد، ولایت پدر همچنان باقی است، مگر اینکه در موارد خاصی پدر فوت کند یا عدم صلاحیت او در اداره اموال ثابت شود.

توصیه‌های کاربردی به زوجین

1. شفافیت در توافق‌نامه: در نوشتن توافق‌نامه از عبارات کلی دوری کنید. جزئیات ملاقات (ساعت و روز)، میزان دقیق نفقه و نحوه افزایش سالانه آن (مثلاً متناسب با تورم بانک مرکزی) را ذکر کنید.
2. وکالت در طلاق: اگر زن وکالت در طلاق (حق طلاق) دارد، می‌تواند بدون حضور فیزیکی شوهر و با گرفتن وکیل برای او، مراحل طلاق توافقی را طی کند.
3. مشورت با وکیل: با توجه به اینکه توافقات ثبت شده در رأی دادگاه به سختی قابل تغییر هستند، حتماً پیش از امضا، متن توافق را با یک وکیل متخصص خانواده چک کنید.

در نهایت، طلاق توافقی اگرچه پایان یک زندگی مشترک است، اما با مدیریت صحیح توافقات، به‌ویژه در بحث حضانت، می‌توان آسیب‌های وارده به فرزندان را به حداقل رساند و آینده‌ای آرام‌تر برای آنان رقم زد.

منابع

https://fa.wikipedia.org/wiki/طلاق_توافقی

https://nikralaw.com/blog/what-is-divorce-by-mutual-consent/

https://vakil-shiraz.com/حضانت-فرزند/

https://www.heyvalaw.com/web/articles/view/1247/شرایط-حضانت-فرزند-چیست.html