در نظام حقوقی ایران و بر اساس شرع اسلام، مهریه یکی از ارکان اصلی عقد نکاح محسوب میشود که به محض جاری شدن صیغه عقد، زن مالک آن میگردد. اما آنچه در سالهای اخیر و بهویژه در سال ۱۴۰۴ با توجه به نوسانات شدید اقتصادی و قیمت سکه اهمیت دوچندانی یافته است، نحوه پرداخت و شرایط مطالبه این حق مالی است. بسیاری از زوجین در زمان عقد، بدون آگاهی دقیق از بار حقوقی کلمات، عناوینی را امضا میکنند که میتواند آینده مالی و آزادی آنها را تحتالشعاع قرار دهد. دو عبارت کلیدی «عندالمطالبه» و «عندالاستطاعه» تفاوتهای بنیادینی در نحوه اجرای احکام، حبس و توقیف اموال ایجاد میکنند. در این مقاله تخصصی، با اتکا به آخرین رویههای قضایی و قوانین جاری کشور، به تشریح دقیق این دو مفهوم، تفاوتها و چالشهای اجرایی آنها میپردازیم.
مهریه عندالمطالبه، همانطور که از نامش پیداست، به معنای «بدهی حال» است. در اصطلاح حقوقی، به محض اینکه خطبه عقد جاری شد، ذمه مرد نسبت به پرداخت مهریه مشغول میشود و زن میتواند هر لحظه که بخواهد، آن را طلب کند.
- بار اثبات بر دوش مرد: در این نوع مهریه، اصل بر این است که مرد باید بپردازد. اگر مرد ادعا کند که توانایی پرداخت ندارد، اوست که باید به دادگاه دادخواست «اعسار» بدهد و فقر یا ناتوانی مالی خود را ثابت کند.
- امکان جلب و حبس: بر اساس قانون حمایت خانواده و قانون نحوه اجرای محکومیتهای مالی، در مهریه عندالمطالبه تا سقف ۱۱۰ سکه بهار آزادی (یا معادل ریالی آن)، امکان صدور حکم جلب وجود دارد. اگر مرد نتواند اعسار خود را ثابت کند یا اقساط تعیین شده را نپردازد، راهی زندان خواهد شد.
- حق حبس زوجه: یکی از نکات ظریف حقوقی این است که در مهریه عندالمطالبه، زن میتواند تا زمانی که تمام مهریه خود را دریافت نکرده است، از تمکین (انجام وظایف زناشویی) خودداری کند (به شرطی که پیش از آن تمکین نکرده باشد). این حق در مهریه عندالاستطاعه محل اختلاف جدی است و معمولاً ساقط میشود.
در مقابل، مهریه عندالاستطاعه تعهدی است که اجرایی شدن آن منوط به یک شرط اساسی است: «توانایی مالی مرد». در اینجا، زمان مطالبه به معنای معمول وجود ندارد، بلکه «استطاعت» شرط استقرار دین است.
- بار اثبات بر دوش زن: برخلاف حالت قبل، در اینجا زن (زوجه) است که باید ثابت کند همسرش اموال و دارایی کافی برای پرداخت مهریه دارد. زن باید نقش فعالتری ایفا کرده و اموالی مانند ملک، خودرو، حساب بانکی یا سهام مرد را به دادگاه یا اجرای ثبت معرفی کند.
- عدم امکان جلب اولیه: در مهریه عندالاستطاعه، اصل بر این است که مرد به دلیل ناتوانی مالی به زندان نمیرود. مگر اینکه زن بتواند ثابت کند مرد اموالی دارد و آنها را مخفی کرده است (فرار از دین) یا با وجود توانایی، از پرداخت امتناع میکند.
- فشار روانی کمتر بر زوج: این نوع مهریه برای مردانی که نگران نوسانات اقتصادی و بدهیهای سنگین ناگهانی هستند، امنیت روانی بیشتری ایجاد میکند، اما برای زنانی که پشتوانه مالی دیگری ندارند، ممکن است چالشبرانگیز باشد.
یک تصور غلط رایج وجود دارد که «مهریه بالای ۱۱۰ سکه قابل مطالبه نیست». این برداشت از نظر حقوقی کاملاً اشتباه است. طبق ماده ۲۲ قانون حمایت خانواده، مهریه هر میزانی که باشد دینی بر گردن مرد است. تفاوت در «ضمانت اجرای کیفری» است:
برای مهریه (چه عندالمطالبه و چه عندالاستطاعه که استطاعت ثابت شده باشد)، تا سقف ۱۱۰ سکه، اگر مرد پرداخت نکند و اعسارش پذیرفته نشود، حبس در انتظار اوست. اما برای مازاد بر ۱۱۰ سکه، حتی اگر مهریه عندالمطالبه باشد، قانونگذار امکان حبس را برداشته است. برای مازاد، زن صرفاً میتواند اموال مرد را توقیف کند و اگر مالی یافت نشد، مرد زندانی نمیشود.
برای درک بهتر، بیایید پروندهای فرضی اما مبتنی بر واقعیت را بررسی کنیم. فرض کنید «آقای الف» کارمند دولت است و «خانم ب» همسر اوست. مهریه خانم ۵۰۰ سکه تعیین شده است.
سناریوی اول (عندالمطالبه): خانم مهریه را اجرا میگذارد. حسابهای آقا مسدود و حقوقش (یک چهارم یا یک سوم) توقیف میشود. چون آقا توان پرداخت یکجای ۵۰۰ سکه را ندارد، دادخواست اعسار میدهد. دادگاه با توجه به درآمد او، حکم میدهد که آقا باید ۵ سکه پیشپرداخت و ماهیانه نیم سکه پرداخت کند. اگر آقا این اقساط را ندهد، تا سقف ۱۱۰ سکه حکم جلب صادر میشود.
سناریوی دوم (عندالاستطاعه): خانم درخواست مهریه میدهد. دادگاه یا اجرای ثبت به خانم میگوید: «اموال آقا را معرفی کن». اگر آقا خانهای جز محل سکونت نداشته باشد و خودروی لوکسی هم نداشته باشد، عملاً دست خانم به جایی بند نیست. حقوق کارمندی او ممکن است توقیف شود، اما امکان حبس آقا بسیار بعید است، مگر اینکه خانم ثابت کند آقا مثلاً زمینی در شمال داشته و هفته پیش به نام مادرش زده است (معامله به قصد فرار از دین).
به عنوان یک تحلیلگر حقوقی، توجه به نکات زیر را پیش از امضای سند ازدواج یا در زمان بروز اختلاف ضروری میدانم:
- تبدیل وضعیت امکانپذیر است: زوجین میتوانند پس از عقد، با توافق یکدیگر و مراجعه به دفترخانه اسناد رسمی، نوع مهریه را از عندالاستطاعه به عندالمطالبه یا برعکس تغییر دهند. این کار نیاز به تنظیم اقرارنامه اصلاحی دارد.
- مستثنیات دین را بشناسید: چه در عندالمطالبه و چه عندالاستطاعه، برخی اموال مرد قابل توقیف نیستند (مستثنیات دین). این شامل مسکن مورد نیاز مرد (در حد شأن)، ابزار کار و مایحتاج ضروری زندگی است. بنابراین، تصور نکنید با هر نوع مهریهای میتوان مرد را بیخانمان کرد.
- شرط ضمن عقد هوشمندانه: اگر خانم نگران است که عندالاستطاعه بودن باعث تضییع حقش شود و آقا نگران زندان رفتن است، میتوانند راهحل میانه را انتخاب کنند. مثلاً نیمی از مهریه عندالمطالبه و نیمی عندالاستطاعه باشد. یا اینکه حق طلاق (وکالت در طلاق) به زن داده شود در عوض مهریه عندالاستطاعه باشد.
- اثبات استطاعت در عصر دیجیتال: امروزه با وجود سامانههای یکپارچه ثبت اسناد و بانک مرکزی، پنهان کردن اموال دشوارتر شده است. در مهریه عندالاستطاعه، وکلای مجرب میتوانند با درخواست استعلامهای سهگانه (بانک، ثبت اسناد، راهور) اموال مرد را شناسایی کنند.
انتخاب بین مهریه عندالمطالبه و عندالاستطاعه، انتخابی بین «قدرت اجرایی بالا و ریسک حبس» و «امنیت روانی و پروسه اثباتی دشوار» است. در سال ۱۴۰۴، با توجه به قیمت سکه، رویه قضایی به سمتی پیش میرود که از حبس مردان جلوگیری کند و پذیرش اعسار راحتتر شده است. با این حال، مهریه عندالمطالبه همچنان اهرم فشار قویتری برای زوجه محسوب میشود. توصیه میشود زوجین پیش از عقد، به جای تمرکز صرف بر تعداد سکه، بر روی نوع تعهد و شروط ضمن عقد توافق کنند تا تعادلی منطقی میان حقوق طرفین برقرار گردد.
منابع
https://hamyareto24.ir/dowry-upon-request/
https://vokalayeamin.com/مهریه-عندالمطالبه-یا-عندالاستطاعه؛-کدام-بهتر-است؟/
https://vekalatetehran.com/مهریه-عندالاستطاعه/
https://dadpaya.com/mahr-payable-upon-ability/
ربات تلگرامی پارسی وکیل
دستیار هوشمند وکلا
عضو ربات رسمی پارسی وکیل بشوید و از قابلیتهای هوشمصنوعی این ربات به رایگان استفاده کنید.
برخی از سرویس های پارسی وکیل:
- نگارش و اصلاح لایحه دفاعیه با هوش مصنوعی
- سوال و جواب حقوقی با هوش مصنوعی
- طراحی وبسایت حرفهای وکالت در ۵ دقیقه
- جستوجوی هوشمند در آرای قضایی، نشستهای قضایی و ...
- و سرویسهای دیگر